Tradycyjne Bartnictwo

Bartnictwo w Polsce, w ostatnich latach cieszy się coraz większą popularnością. 

Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że stało się modne. Jedni traktują bartnictwo jako hobby, inni jako ochronę czynną pszczół i wielowiekowej tradycji bartnictwa polskiego, ale jest też grono osób które przez swe wypowiedzi nie poparte rzetelną wiedzą szkodzą bartnictwu. Do wymienionych grup osób apeluję aby zapoznały się z publikacją Instytutu Badawczego Leśnictwa, Rozprawy i Sprawozdania Seria A nr. 49 wydaną w Krakowie w roku 1948 pod tytułem:„Ślady dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego Parku Narodowego” autorstwa  Jana Jerzego Karpińskiego.Zawarte informacje dokumentują stan drzew bartnych wykonanych w czasie określonym przez profesora na lata 1860 - 1888.

Publikacja powinna być swoistym przewodnikiem wszystkich, którzy chcą praktycznie zajmować się bartnictwem. Wiedza zawarta w opracowaniu jest oparta na materialnych śladach oraz relacjach ostatnich bartników lub ich potomków w Puszczy Białowieskiej. Poza dokładnym opisem podstawowych czynności bartnych i sprzętu bartnego profesor J. J. Karpiński dokonał inwentaryzacji drzew bartnych. Dokładny opis drzew bartnych  pozwala na określenie podstawowych parametrów barci oraz kryteriów wyboru drzew do dziania barci. Zaznaczyć należy, że powierzchnia Parku w okresie dokonywania inwentaryzacji barci wynosiła około 5 tysięcy hektarów, co daje około 70 hektarów lasu na jedną opisywaną barć.

Parametry jakie zostały poddane analizie to:

1. Gatunek drzew
2. Wysokość na której wydziano barcie
3. Pierśnica drzew
4. Lokalizacja otworu bartnego
5. Dodatkowe oko bartne
6. Pochylenie drzewa

Ad. 1 Gatunek drzew

Na 68 opisanych drzew bartnych 62 to sosna, 4 dąb i 2 drzewa to lipa. Zaznaczyć trzeba, że w lipach nie dziano barci, a wykorzystywano już zasiedlone drzewa z wyraźnymi oznakami murszenia. Znaczący jest także fakt krótkiej żywotności  i z tym związanej trwałości barci w lipach.  Przewaga sosny jako drzewa bartnego wynika z mniejszej pracochłonności przy dzianiu barci wynikającej z twardości drewna oraz z wykorzystywania sosen z drewnem zmurszałym (zgnilizna twarda a nie miękka) w miejscu dziania barci.

Ad. 2 Wysokość na której wydziano barcie

Barcie były lokalizowane na wysokości od 4 do 11 metrów. Ponad jedna trzecia barci ( 34 %) zlokalizowanych było na wysokości 7 metrów. W sumie 75% barci wydziano na wysokości w przedziale od 6 do 8 metrów. Niespełna 10% wydziano poniżej tego przedziału, a powyżej 8 metrów niespełna 20% barci. Wynika z tego, że optymalna wysokość dziania barci w drzewie to około 7 metrów. Zawsze jednak trzeba brać pod uwagę otoczenie drzewa, a szczególnie obecność powierzchni otwartych. Ówczesna lokalizacja wynikała także z obecności niedźwiedzi i próby ograniczenia szkód w barciach przez nie wyrządzanych.

Ad. 3 Pierśnica drzew

Pierśnice drzew bartnych mieściły się w przedziale od 65 cm do pow. 120 cm. 71% drzew bartnych miało pierśnicę w przedziale od 81 do 100 cm ( 37%  przedział 81-90 cm i 34% przedział 91-100 cm). 15% drzew miało pierśnicę od 71 do 80 cm.

Ad. 4 Lokalizacja otworu bartnego

Analiza położenia otworu bartnego w stosunku do stron świata wykazała, że 75,4 % drzew posiadało otwór od strony: wschodniej (21,5%), południowo-wschodniej (38,5%) lub południowej (15,4%). Pozostałe kierunki otworu bartnego były incydentalne.

Ad. 5 Dodatkowe oko bartne

Generalnie otwory wlotowe i wylotowe pszczół były wykonywane w płaszce (zatworze). W przypadku 30 z 61 opisanych barci stwierdzono brak dodatkowych otworów. W 31 drzewach bartnych wywiercono dodatkowe otwory wlotowe ulokowane  z lewej strony otworu bartnego: w górze (77,4%), pośrodku (12,9%) i w dole (9,7%). Najciekawszą informacją jest fakt braku tzw. oczkasa, który był wykonywany w barciach na Litwie i Białorusi, a od stuleci i obecnie w Baszkirii.

Ad. 6 Pochylenie drzewa

Do wykonania barci wybierano głównie drzewa pochylone, które stanowiły 55 szt. ( 83 %) na 66 opisanych. Jedynie 11 drzew (17%) to były drzewa proste. Barcie dziano od strony pochylenia drzewa. Wybór drzew pochylonych zabezpieczał barcie przed zaciekaniem od wód opadowych oraz ułatwiał wchodzenie na drzewo i opatrywanie barci.

Podsumowanie:

1. Głównym gatunkiem drzewa wybieranym do dziania barci to sosna zwyczajna.
2. Optymalną wysokością, na której dziano barcie to około 7 metrów.
3. Barcie dziano głównie w drzewach o pierśnicy w przedziale 81 do 100 cm.
4. Optymalne położenie otworu bartnego to kierunek południowo-wschodni.
5. Otwory wlotowe wykonywano w płaszkach (zatworach). Jeżeli wiercono dodatkowe otwory wlotowe to wiercono je z lewej strony otworu bartnego w górnej części barci.
6. Na drzewa bartne wybierano głównie drzewa pochylone, co zapobiegało zaciekaniu otworu bartnego i ułatwiało wchodzenie na drzewo i opatrywanie barci.

W żadnej barci nie stwierdzono tak zwanego oczkasa, co jest dużym zaskoczeniem. Dotychczasowe znane opisy i ryciny , a także istniejące przekazy z Białorusi, Litwy i Baszkirii zawierają oczkas jako otwór wlotowy.

Autor tekstu: Adam Sieńko, Nadleśnictwo Augustów